Liber VIII - Indicat octavos Damiatae quomodo fervens Ad convertendos Nilum transiverit hostes; Qualiter in reditu volucres affatus, earum In laudem Domini silvestria solverit ora.

Vota retardari non absque gravamine summo
Passus et infectis elementa resistere coeptis,
Navim Franciscus ventis dare vela parantem
Cernit et Anconam nautas properanter ituros.
Poscentem revehi renunnt admittere nautae,
Non pro defectu nauli, pro pondere navis,
Pro feritate virum, sed pro defectibus escae,
Quae vix sufficiat ipsis in puppe vehendis.
Ille nihil metuens, Christo praestante ducatum
Et navim tacite, nautis absentibus, intrans,
Inferius latet inter equos, ubi dives egenis
Danda recondiderat alimenta, suoque clienti
Dixerat, ut quoties vescendi tempus adesset,
Assignaret eis quodcumque requireret usus.
Pontilegae redeunt, avellitur ancora, tractis
Funibus, attollunt depressi vela rudentes.
Prima locum puppi cedit ratis, ultima prorae.
Ingentes replet aura sinus, sub pondere malus
Accrescente gemit, detrimentumque minatur.
Remigii puppis moderamine recta volantem
Consequitur proram, velocior alite navis
Sulcat aquas, proprioque fere perit obruta vento.
Iamque videbatur leucas peragrasse ducentas,
Cum totus subito tenebris obducitur aer.
Accelerant nubes, insurgunt undique venti,
Incipit undarum fieri collisio, nusquam
Aequor, ubique fretum, fluctus ardere videntur.
Curritur ad funes, dimittunt carbasa nautae;
Sed malo circumpositis insibilat aura
Funibus, et vento ruit impetuosior unda.
Eiciuntur aquae, proiectaque mordet arenas
Ancora, sed navem venti nihilominus unam
Exagitant omnes, et nunc impellitur euri
Turbine, nunc zephyri, nunc austri, nunc aquilonis:
Nunc supra nubes exsurgit, nunc in abyssum
Decidit et portum cupit unum, sed timet omnem.
Ille nec ad tempus mare turbat et aera densat,
Et nautas terret, et navim gyrat in orbes
Turbo procellarum. Sed donec nulla supersit
Repressura famem toti substantia navi,
Quid faciant? Restat via longa, viatica nulla,
Naufragium prope, terra procul, mors undique certa,
Naufragiique timor, licet intentantia mortem
Detrimenta famis facit apparere minora.
Mortis enim quanto genus omne propinquius instat,
Maior eo timor incutitur, totumque cor ad se
Convertens, alias iubet evanescere curas.
Nulla tamen posset tempestas tam diuturnam
Dissimulare famem; sed adhuc ibi sola superstes
Francisco fratrique suo data portio victus
Omnes sustentat, omnes alit, omnibus unam
Distribuit Franciscus eam: tantillaque tantas
Sufficiens relevare fames, mirantibus illis,
Persistit nec in assiduo consumitur esu.
Quomodo provenit divinitus ut satiaret
Millia quinque Iesus, panes tantummodo quinque
Apponens piscesque duos, partesque, stupente
Geometra, totis maiores esse probaret,
Dum tredecim sportas replerunt fragmina, nullam
Vero duo pisces et panes quinque replessent;
Sic facit eiusdem divino gratia signo,
Ut multis divisa sui substantia servi
Inconsumptibilis maneat maiorque supersit.
Iam compressa silent ventorum iurgia, nubes
Praetereunt, nebulae subsidunt, nubila cedunt;
Prosperior nautis datur aura, serenior aer,
Certior ars, levius moderamen, amicius aequor;
Vela tument, mare detumuit, citiusque putato
Anconae portus infixa nave tenentur.
Gaudent appulsi terris quos longa procella
Terruerat, victusque breves et utramque salutem
Francisci meritis ascribunt. Hunc animarum
Custodem recolunt servatoremque fatentur;
Seque recognoscunt per eum subsistere salvos.
Crebrescit totam Francisci fama per urbem:
Visuri faciem facientis signa per orbem
Conveniunt cives auditurique loquentem,
E quibus ipse suis multos insignibus armat.
Sed nec amor populi, nec consolatio fratrum,
Nec dulcor patriae facit evanescere votum
Martyrii, quo tota flagrat devotio mentis.
Marrochium transire parans, iter arripit; ingens
Impedit inceptum, licet approbet, et quia multis
Rectorem providit eum, ferale salubri
Febre retardat iter, indignantemque reverti
Cogit et invitum divina potentia servat.
Compulsus redit Assisium, Christique coaptat
Militiae quoscumque potest, certoque ducatu
Dirigit ad bravium cunctos sua signa ferentes.
Sed necdum propter haec omnia mortis honestae
Refrigescit amor quem praeconceperat, immo
Se navi, navim ventis committit et undis,
Et ventos undasque Deo, moderamine cuius
Excipit incolumem portu Damiata cupito.
Christicolis contra Gentiles et viceversa
Magnus ibi conflictus erat: Damiataque stabat
Belli causa movens pretiumque futura triumphi.
Nec saevas miscere manus, vel cominus ense
Exserto poterant pugnare, sed eminus arcu,
Funda, ballista: plagae quasi grando pluebant;
Neve suas possent conferre propinquius iras
Illius intererat fluvii pars septima, cuius
Vel penitus non est vel inexplorabile reddit
Torrida zona caput, oculis impervia nostris.
Haec exercituum mediatrix unda fluebat,
Telaque suscipiens ab utraque pluentia parte
Motus aquae nullos dilatabatur in orbes,
Et momentorum dimensor circulus usquam
Non poterat fieri, quia punctus ubique fiebat.
O virtus animosa viri, qui flumine tanto
Cymba transvectus modica, tot solus ad hostes
Armatos et inermis abit per tela, per ignes
Non exstinguibiles, per mille pericula mortis!
Praetendit via mille metus, plus meta minatur;
Sed neutras timet ille minas, fluviumque rapacem
Transit, et intrepidus medios effertur in hostes.
Ante tamen quam progrediens pertingere possit
Ad faciem regis Persarum, cuius ad aures
In primis verbum Domini deferre volebat,
Saevitias plures expertus, fuste cruento
Vapulat; exterius livet caro, sanguis ab intus
profluit; exterior violas violentia pingit,
Interiorque rosas, nec mens dolet ipsa dolore
Artubus arctatis quos utraque purpura vestit.
Hostis enim cum sit animae caro, cur ea laesae
Compateretur ei? Qui plus corroborat hostem,
Et sese plus debilitat. Franciscus obinde
Interior nullum cupit exterioris honorem,
Cuius nancisci vult perditione salutem,
Pressuris apices, damnis lucra, funere vitam,
Poenis delicias; animamque molestia carnis
Exhilarat, gemitus confortant, laesio sanat,
Probra probant, nocumenta iuvant, angustia solvit.
Sancti fama viri, quem nulla domare flagella
Sufficiunt, postquam Persarum castra replevit,
Tantos admirans animos clementia regis
Magnifice suscepit eum, pretiosaque dona
Obtulit: ille suis contentus dona refutat
Regis, et audiri pro summo munere poscit.
Auditurus eum rex ipse silentia turbis
Indicit, totosque iubet cessare tumultus,
Et famulis: "Mihi philosophos accersite", dixit,
"Iudicio quorum doceatne fideliter iste
Constet, an intendat potius seducere turbas".
Collectis igitur sapientibus, ille loquendo
Philosophum sapiens probat ex quo fonte sophiam
Hauserit, et totas rapit in caelestia mentes,
Sermonesque novos edisserit, et quasi sensum
Transscendens hominis nihil ignorare videtur.
Syllogizat enim mortalibus agnita paucis
Aut soli manifesta Deo primordia rerum,
Ex quibus insinuet primae perpendia causae,
Perversamque scholam Machometi damnat, et unum
Esse Deum, turbamque probat non esse Deorum;
Qualiter ex uno sint omnia, quomodo primi
Sit mora principii, simplex substantia, simplex
Instanti mora, simplicior substantia puncto;
Quam mirabiliter essentia talis ubique
Tota sit absque loco semper sine tempore praesens.
Unde superbierit, et quomodo qui fuit olim
Lucifer est lutifer, quantoque redemptio mundi
Constiterit pretio, quibus incarnatio causis;
Qualiter antiquus serpens seduxerit Evam,
Eva protoplastum, protoplastus posteritatem,
Posteritas Christum, serpentem Christus, in ipsum
A quo prodierat compulsa morte reverti;
Quomodo non solum caro glorificata, sed ipsa
Glorificans alias, Christi caro vivida dotes
Excellens animae simul et semel undique tota
Diversis sit in ecclesiis, et qualiter unam
Christus in Ecclesiam sanctos confoederet omnes;
Quomodo Baptismus sit spirituale lavacrum,
Emundans animas a primi labe parentis.
Articulos fidei dum sic docet ore diserto,
Philosophos regemque movet, nullusque nocere
Audet ei; praeconis enim sic voce iubetur.
Itque reditque frequens; sed tot convertere Persas
Cum per se non sufficiat desintque ministri
Propositum quibus eius eget, desistere coeptis
Cogitur et reduci fertur super aequora vento.
Ad natale solum cum solo fratre reversus,
Non homines solum, verum pecuaria laudes
Divinas efferre iubet, mireque frequenter
Accidit ut, quamvis ratione carentia, verbis
Eius obedirent intelligerentque loquentem.
Dumque iuvat patriae diversos visere fines,
Iuxta Bevanium collectas agmine denso
Cernit aves varias, quibus exspectare benignum
Ipsius accessum placido ducentibus ausu,
Causam miratur, et mansuetudinis eius
Unde datum sit eis arcanum scire tenorem.
Quas adiens fratresque vocans: "O nobile", dixit,
"Primipotentis opus! Quantas exsolvere laudes
Vos illi de iure decet! Qui corpora mundo
Vestra superponens, plumis amicivit et alis,
Qui vobis planas offendiculoque carentes
In caeli regione vias et in aere puro
Constituit, nostraeque nihil gravitatis habente;
Qui quamvis uno produxerit ex elemento
Et vos et pisces, vobis tamen altera longe
Nobilitas, citior cursus, diffusius arvum,
Maior libertas et deliciosior esca.
Ergo simul laudate Deum, benedicite nomen
Eius, qui tanto vos insignivit honore".
O rerum natura creans, o gloria quamvis
Sensum transscendens nullis incognita rebus!
Vocibus humanis silvestria corda moventur,
Auctorisque sui gaudent mansuescere servo.
Unde Creatori se subicit, inde creata
Quisque sibi subicit: nil est quod obaudiat eius
Vocem, qui voci divinae semper obedit.
In volucres humana venit discretio: quidquid
Ille iubebat, eas intellexisse putares.
Nam species quamquam diversae, vox tamen una
Omnibus, aut uni similis super aethera concors
Effertur, nomenque Dei modulamine laudant,
Quale sibi natura dedit; concentibus aer
Acclamat, colles reboant, silvaeque resultant.
Delectatus eis plusquam citharaeque lyraeque
Cantibus et laetas tollens ad sidera palmas,
Per medias Franciscus aves utrobique canentes
Fertur, et immotas attrectarique ferentes
Prolixae gaudet tunicae contingere limbo;
Et benedicit eas dulcique licentiat ore.
Permissae surgunt, pedibus tellure repulsa,
Celsaque supportant libratis corpora pennis.